Brdoviti predeli Srbije, iako čuveni po svojim skijalištima, često umeju da iznenade ponekim nepristupačnim krajolikom. Tako su na padini Kopaonika sakrili omanji kameni grad, u kom bi malo ko mogao zamisliti da se nekada živelo uobičajenim životom.
I danas je, kao u davnija vremena, odsečen od ostatka sveta. Izdiže se povrh jednog kupastog brega na gotovo kilometar visine. Do njega vodi tek nekoliko šumskih staza, a od najbližih zaseoka deli ga oko 45 minuta hoda. Slična je logistika putešestvija bila i u vreme kada je više vrveo od života. Međutim, gradovi poput ovog služili su drugačijoj svrsi: njihovi stanovnici bili su iznad običnog sveta.
Utvrđeno zdanje dinastije Lazarević
Srednjevekovni grad Koznik danas je, prema proceni, jedno od najbolje očuvanih utvrđenja na teritoriji Srbije. Pre 6 vekova je postao rezidencija u istoriji često pominjanih imena. O njima su pevale i epske narodne pesme, zbog čega se našao među najpoznatijim utvrđenjima ovog kraja. Zdanje je do danas ponelo veliki kulturni značaj, te o Kozniku vodi brigu Zavod za zaštitu spomenika kulture.
Što se samog grada tiče, jedna od pretpostavki je da su ga prvi osnovali Kelti. Ono što je sigurno jeste da je u doba Nemanjića bio među značajnijm srpskim utvrđenjima. Okolina Koznika je tada bila poznata po proizvodnji vina, pa se našao kao jedna od stanica na karavanskom putu do Dubrovnika.
Prvi put je ime Koznik pomenuo knez Lazar Hrebeljanović. 8. avgusta godine 1381, uputio je povelju jednom manastiru na Svetoj Gori. Povelja je, kako je pisao, doneta u „plemenitom gradu Kozniku“, pa se veruje da je utvrđenje podignuto za vreme njegove vladavine.
Kneza Lazara je na tronu nasledio despot Stefan Lazarević. Upravljanje gradom je 1405. godine delegirao Radiču Postupoviču, vlastelinu u čijoj nadležnosti je bio ceo Rasinski okrug. Otuda su ga znali kao Rajka od Rasine, a iz epskih pesama i kao Oblačića Rada. Istorijske arhive beleže i da su knez Lazar i despot Stefan često imali običaj boraviti u gradu na padini Kopaonika, sa kog je pogled sezao do Goča i župskih vinograda.
U međuvremenu se utvrđenje našlo na meti Turaka. Tragovi spaljivanja i ugljenisane strele i danas se mogu naći u okolini srednjevekovnog grada. Neprijateljski napadi su u to vreme bili siloviti i česti, pa je valjalo dodatno učvrstiti odbranu Koznika.
Tog se zadatka prihvatio naslednik Stefana Lazarevića, despot Đurađ Branković. Osim jačanja gradskog utvrđenja, Branković je na vrhu uzvišenja sazidao kamenu tvrđavu. Njihovo podizanje je do današnjih dana pratilo nekoliko istorijiskih legendi, od kojih su se mahom čule one o „prokletoj Jerini“.
Foto: Wikipedia / Mladen Tošev
Kako istorija pripoveda o starom gradu Kozniku?
Iako su najviše strahovali od Osmanlija, Srbi su u doba Srpske despotovine imali i neprijatelje „iznutra“. O Jerini Branković, suprugi despota Đurađa, epske narodne pesme nisu kazivale samo reči hvale. U ondašnjoj državi, narod je bio pritisnut grdnim dažbinama i kulukom. Istovremeno, despotova supruga uživala je grdne privilegije, postavši glavna i odgovorna za patnje koje je trpeo narod.
I sama tvrđava Koznik, od prvog dana izgradnje, postala je još jedan od simbola stradanja naroda. Najpre, stići do vrha brda bio je svojevrsni podvig: oštrim stenama koje ga sa tri strane okružuju praktično je nemoguće prići. Kako bi podigla tvrđavu, Jerina je naložila da se i mladi i stari – među njima i žene i deca – uspinju do vrha noseći kamen po kamen. Sem naroda iz svih domaćinstava obližnjeg sela, za dopremanje materijala bile su upregnute i koze. Otuda su i grad i tvrđava poneli simbolično ime.
Nepristupačan teren pritom je diktirao i izgled utvrđenja: širina mu nije prešla 45, a dužina 60 metara. 8 kvadratnih kula ojačavalo je kamene bedeme, a temelji onih koje su kasnije srušene mogu se videti i danas. Na sredini severnog bedema – ujedno i najvišoj tački tvrđave – izgrađena je glavna, donžon kula. Pretpostavlja se da je u srednjevekovno doba služila stanovanju, a u međuvremenu je ostala i najbolje očuvana. No, narod koji je teškom mukom zidao utvrđenje nije bio dužan samo da dovlači kamenje za izgradnju.
Arheološka istraživanja otkrila su da je u unutrašnjosti tvrđave postojala cisterna sa četiri bunara. Tokom ratova i opsadnih stanja, grad se iz njih snabdevao vodom. Sistem je bio podešen tako da sakuplja i atmosferske vode, a bistra voda je u bunarima otkrivena i tokom iskopavanja arheologa.
Zbog toga se verovalo da je ovakav sistem snabdevanja funkcionisao i vekovima nakon što je tvrđava sagrađena. Isto tako, u gradu je svojevremeno postojala i manja crkva, za koju se pretpostavlja da je sazidana tokom vladavine kneza Lazara. O tome svedoče detalji svojstveni Moravskom stilu arhitekture: od ukrasnih fragmenata u kamenu, do raskošno oslikanih zidova.
Foto: Wikipedia / CrniBombarder!!!
Vekovno prokletstvo Jerininog grada
Zbog učestalih sukoba i napada od strane Turaka, Koznik je u srednjem veku bio važna odbrambena tačka. Pre svega, nalazio se na jednom od najviših uzvišenja u ovom delu Srbije. Moglo mu se prići samo sa zapadne strane, a istorija pripoveda da su i stanovnici obližnjeg sela imali zaduženje da pomognu u odbrani. Izrađivali su strele za potrebe tvrđave, te je po tome selo dobilo ime Strelari.
Kasnije je, po ugledu na utvrđenje, ponelo i drugi naziv: Koznica. Iako je tvrđava tokom srednjeg veka opravdala odbrambenu funkciju, ostali su da žive mitovi o mukama koje je zbog gradnje trpelo stanovništvo. Zdanje koje je vekovima ponos nacionalne kulture koštalo ih je nadljudskih napora, a po tome je ponelo i asocijaciju na „prokletu Jerinu“.
Otuda su, prema predanju, Koznik nazivali i Jerinin grad. Nekoliko vekova kasnije, tvrđava na padini Kopaonika i dalje je dobro očuvana. Spram nje se ostaci predgrađa tek naziru u tragovima, dok su okolna uzvišenja, nekada ogoljena paljenjem u ratovima, u međuvremenu prekrili redovi gustih stabala.
Vitezovi, dvorske dame i talentovani umetnici: ko su današnji „stanovnici“ Koznika?
Uprkos negostoljubivom terenu koji ga je dobrim delom izolovao, Koznik ni do danas nije izgubio na popularnosti. Delom tome doprinosi i blizina Kopaonika, jednog od najvećih ovdašnjih turističkih centara. Kao rezidencija srednjevekovnog plemstva, utvrđeni grad postao je jedinstvena atrakcija – do njega se organizuju pešačke ture i izleti, a domaćin je i kulturno-umetničkih manifestacija u čast vitezova.
Ovakva ideja potekla je od stanovnika obližnjeg Aleksandrovca i Brusa. Iz inicijative za obnovu srednjevekovnog grada, izrodila se manifestacija „Koznik – grad vitezova“.
Entuzijasti i poštovaoci srednjevekovne kulture tradicionalno se na ovom mestu okupljaju u avgustu svake godine. Oživljavajući autentičan duh tvrđave, posetioci uzimaju uloge vitezova i dvorskih dama. Pored ljubitelja istorije srednjeg veka, viteškoj smotri pridružuju se i umetnici iz cele Srbije, pa je tako i Slikarska kolonija Koznik postala pribežište slikara i amatera.
S obzirom na živopisan karakter manifestacije, stari grad Koznik s kraja leta postaje poprište borbe vitezova i organizovanih kreativnih radionica. Jedinstvena parada ispraćena je autentičnim kostimima i koreografijom, a pored istorijskih događaja iz kojih crpe nepresušnu inspiraciju, ove viteške igre u međuvremenu su postale svojevrsna senzacija Koznika.
*Naslovna fotografija: Foto: Wikipedia / CrniBombarder!!!
VILA BOROVA I AGENCIJA MIROS
