Subotička sinagoga - Graditeljsko čudo sa severa Bačke
01.04.2020 - 14:30:07

Subotička sinagoga - Graditeljsko čudo sa severa Bačke

Pogledajte na mapi

Grad Subotica specifičan je po mnogo čemu. Istovremeno je najseverniji grad Srbije i drugi po veličini u Vojvodini. U njemu prepliću tri službena jezika i teče istorija duga osam vekova. To je i grad kojim je kloparao jedan od prvih tramvaja u Srbiji, od centralnog trga do Palićkog jezera. Sam centar grada prepoznatljiv je po svojoj lepoti u kojoj su otisak ostavili razni arhitektonski stilovi od baroka do moderne.

A u tom spletu nacija i tradicija, značajno mesto zauzima jedan od retkih preostalih spomenika jevrejske kulture u Srbiji – Subotička sinagoga na Trgu Jakoba i Komora. Pored svog izuzetnog istorijskog i kulturnog značaja, ovaj verski objekat je i svojevrsni svetski rekorder. Naime, Subotička sinagoga je druga najveća sinagoga u Evropi.

Dom daleko od doma

Istorija jevrejskog naroda u Subotici počinje u drugoj polovini 18. veka u vreme kada je grad bio deo Habsburške monarhije. Naime, zbog prilično oštrog stava austrijske vladarke Marije Terezije prema Jevrejima i drugim verskim i etničkim zajednicima, sredinom veka dolazi do izmeštanja stanovništva iz Praga, Budima i Hadonjina. Ove spretne zanatlije i trgovci svoj novi dom pronaći će u Subotici, gde paradoksalno, zahvaljujući baš Mariji Tereziji dobijaju dozvolu da se nasele.

To je i vreme brzog razvoja Subotice, koja kao pogranični trgovački centar od vladarke dobija status komorške varoši i ime Sent Marija. Naravno, ovaj potez nije bio delo dobročinstva. Od Jevreja se zahtevalo da plaćaju dodatni porez „malke gelt“, kako bi uživali pravo naseljavanja na ovom području.

U prvo vreme mala jevrejska zajednica, svoj procvat doživljava u 19. veku, kada se iz Donje Austrije, Galicije i Moravske doseljavaju novi stanovnici, te se gradi i prva trajna sinagoga u tada cenjenom barokonom stilu u severnom delu grada. Ovo zdanje više puta je renovirano, da bi konačno bilo srušeno 1913. godine.

Dolazak novog veka i potrebe zajednica koja je u to vreme brojala skoro 3000 duša, uslovili su potrebu za izgradnjom nove sinagoge. Izgradnja nove sinagoge poverene je budipeštanskim arhitektama Marselu Komoru i Deže Jakabu, čiji je projekat zauzeo drugo mesto na konkursu za izgradnju sinagoge u Segedinu. Pored neospornog kvaliteta i neobičnosti projekta, pažnju jevrejske zajednice privukla je još jedna činjenica – Jakab je bio oženjen ćerkom jednog uglednog subotičkog trgovca, što je svakako unosilo određenu sigurnost da će gradnja biti uspešno izvedena.

Foto: Wikimedia commons / Republički zavod za zaštitu spomenika kulture

Arhitektonski spoj starog i novog

Projekat Komora i Jakaba zaista je bio nešto novo i nesvakidašnje. Školujući se u arhitektonskom ateljeu Edena Lehera, koji je zbog svojih kreacija poneo epitet „mađarskog Gaudija“, Komor i Jakab prihvatili su novi stil koji je rušio sve do tada poznate granice i unosio elemente folklora i romantizma, kao i nove materijale  u arhitekturu. Ovaj stil poznat kao secesija ili art noveau, prisutan je i u dizajnu Subotičke sinagoge kroz kombinaciju mađarskog folklora, jevrejskih verskih i tradicionalnih simbola, te orijentalnih elemenata. Kasnije će Komor i Jakab ovaj stil primeniti i prilikom izgradnje drugih zdanja u Subotici, kao što je palata Gradske kuće i zdanja na Palićkom jezeru, ali će sinagoga ostati prvi uspešno izvedeni primer mađarske secesije u ovom delu naše zemlje.

Sinagoga je od samog početka bila zamišljena kao grandiozno zdanje sa 1300 sedišta i mogla je tokom praznika da primi gotovo sve članove lokalne jevrejske zajednice. Na sedištima su se nalazile pločice sa imenima dobrotvora, čijim je dobrovoljnim prilozima zgrada izgrađena u rekordnom roku za samo godinu dana – od 1901. do 1902. godine.

Dodatnu upečatljivost sinagogi pruža velika centralna kupola, koja je izgrađena zahvaljujući primeni novih materijala – čelika i betona. Centralna kupola počiva na gvozdenoj konstrukciju koju nosi osam čeličnih stupova postavljenih u krug. Pored centralne, postavljene su i četiri bočne kupole koje označavaju četiri strane sveta a svojim izgledom podsećaju na šatore u kojima su Jevreji nekada živeli. U bočnim delovima nalaze se i stepenice koje vode do galerije za žene koja okružuje centalni deo sinagoge.

Pored obezbeđivanja velikog kapaciteta, Komor i Jakab su svojim dizajnom pokušali da u konstrukciju strogog verskog objekta udahnu radost života i odnos čoveka i Boga, kroz raskidanje sa sumornim gotskim i teškim baroknim stilom koji su dominirali u sakralnoj arhitekturi tog vremena. Simbolika i spoj starog i novog, ogleda se i kroz prikaz izlaska Jevreja iz egipatskog ropstva. Ovo su postigli korišćenjem boja, od tamnih u donjem delu do svetlih i prozračnih u gornjim delovima građevine i kupoli, kojima su oslikani razni mađarski i jevrejski narodni i floralni motivi.

Za postizanje ovog efekta prozračnosti i uzvišenosti oaze mira i spokoja, posebno je značajno korišćenje vitraža na prozorima, koji su delo majstora Mikaša Rota.

Ni spoljašnost sinagoge nije manje grandiozna. I ovde su korišćene jake i žive boje, kao i ukrasni detalji izrađeni u čuvenoj pečujskoj fabrici Žolaji.

Novi život sinagoge

Posle osvećenja, Subotička sinagoga postala je centar verskog i kulturnog života Jevreja u Subotici, a sa okolnim katoličkim, protestantskim i pravoslavnim crkvama činila je najvidljiviji simbol šarenolike etničke slike grada.

Kao i mnoge srećne priče, i ovu je prekinuo Drugi svetski rat, koji je odneo najveći deo jevrejske zajednice. U poratnom periodu, malobrojni preživeli Jevreji nisu imali dovoljno sredstava za održavanje verskog objekta, te je krajem sedamdesetih godina sinagoga ustupljena gradu za održavanje kulturnih manifestacija, uz obavezu da se izvršne neophodne popravke. Do ovoga nije došlo, iako je u periodu od 1985. do 1992. godine sinagoga bila sedište alternativne pozorišne trupe, koja je svojim nastupima dodatno dovela do propadanja zdanja.

Ipak, gotovo 100 godina posle izgradnje, pokrenuta je inicijativa da se krene u opsežnu rekonstrukciju objekta, a ovaj put dug dve decenije, završen je 2018. godine uz svesrdnu pomoć domaćih i stranih institucija, World Monuments Fund-a, te donacije državnih organa Srbije i Mađarske.

Danas je Subotička sinagoga zakonom zaštićen kulturni spomenik, ali i važna turistička odrednica svih onih koji se zateknu na severu Bačke. 

*Naslovna fotografija: Wikimedia commons / Dobrislava