Srednjovekovna crkva Arača: čuvar zakopanog blaga i zamršene istorije Banata

Na raskršću nekoliko legendi i sedam banatskih sela, opružila se nepregledna zeleno-žuta ravnica. Nema se na njoj mnogo šta videti: red pšenice, red oranica, tek ponegde krošnja drveta. Usred tog ničega, pođe li se od Novog Miloševa ka jugu, odvaja se sa leve strane put do Arače.

Iz daleka se čini kao još jedna napuštena ruina. Još uverljivije to potvrđuje izbliza: dok oko nje stražari još samo gusto rastinje, čini se da ovde živa duša nije kročila vekovima.

Dok je bila u najboljim godinama, Arača je služila monasima, krstašima, vojskovođama, kraljicama, srpskim despotima i njihovim namesnicima. Danas su njeni ostaci jedinstveni u celoj zemlji, zbog čega je označena kao kulturno-istorijski spomenik prvog reda.

Usamljeni hram među poljima suncokreta

Mada je teško danas naslutiti, tihoj ravnici oko Arače suprotstavila se njena burna istorija. Od najezdi, osvajanja, pljačkanja i rušenja, malo je među današnjim oranicama bilo mira. Dok nije poslednji put stradala od Turaka, Arača je bila jedna od najmonumentalnijih srednjovekovnih crkava.

Arheolozi bi rekli i da joj po važnosti ne parira nijedan drugi srednjovekovni spomenik. Prvo što je o njoj zapisano sredinom 13. veka jeste da je služila kao benediktanski manastir. Usmena reč seže još dalje, a potvrdila ju je znatiželja arheologa. U međuvremenu se umešalo i nekoliko anegdota, dok zvanična istorija veli da je velelepni hram najduže pripadao Ugarima.

Foto: Wikipedia/Bojan Kojičić - Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin CC BY-SA 3.0

Kako je zamršena istorija ostavila najlepšu srednjovekovnu baziliku

Pre nego što je Mađare na ove prostore doveo prvi mađarski knez Arpad, hrišćanstvo su na slovenskom jeziku širili Ćirilo, Metodije i njihovi učenici. Od 10 i 11. veka, iako i dalje među većinskim življem, Sloveni uspostavljaju sopstvenu plemensku organizaciju.

U to vreme, kako se pretpostavlja, sagrađeno je nadomak današnjeg Novog Miloševa i pravoslavno crkveno zdanje. Od njega je ostala kamena ploča otkopana 1897. godine, otkrivajući figuru osedlanog konja sa sokolom.

Pošto je ovo bio simbol plemenskih starešina, veruje se da su oni podigli bogomolju. Crkva je mogla biti posvećena ili Svetom Jovanu Krstitelju, ili Arhangelu Mihajlu, ili Svetim Kozmi i Damjanu, a nije se sa sigurnošću moglo utvrditi ni kada je tačno srušena. Hrišćanstvo su potom primili i Mađari pod kraljem Stefanom I Arpadom iz dinastije Arpadovića, dok su se trvenja između Slovena i Mađara i dalje nastavila.

Najpre su s početka 11. veka Mađari osnovali katoličku biskupiju. Prethodno je kralj Stefan morao pobediti vojvodu Ajtonjija, naslednika nekadašnjeg banatskog vladara Glada. Iz novoosnovane biskupije potom su prognani učenici Ćirila i Metodija, koji su utočište potražili u manastirima širom Banata.

Gušenjem pobune slovenskih paganskih starešina, mađarski kralj je napokon učvrstio feudalizam. Čitav vek kasnije, na mestu nekadašnje skromne crkve, izgrađena je 1230. godine velelepna bazilika.

Od razorenih zidina do još raskošnijeg sjaja

Arača je ubedljivo dominirala okolinom banatske ravnice. Sa velikom rozetom, masivnim crvenim zidovima i podom od crvenog mermera, odražavala je svu monumentalnost romaničke arhitekture. Sa unutrašnje strane su se uzdizali stubovi od sivih kamenih blokova, a ponešto od dekoracije se i danas može raspoznati: od ukrasa u obliku listova i pupoljaka, do figure Adama koji bere jabuku.

Iako je bila najveća, Arača nije bila jedina građevina u okolini – oko nje je tokom celog srednjog veka postojalo i naselje. Pošto su kuće u njemu bile od naboja i busenja, do današnjih dana je opstala samo bazilika.

Ni ona nije bila spašena najezde neprijatelja. 1280. godine, na Araču su se ustremili Kumani, nomadsko pleme sa područja Moldavije i Vlaške. Bazilika je opljačkana i porušena, a ponovo se u papskim spisima pominje između 1332 i 1337. godine.

Arheolozi su kasnije na rozeti crkve otkrili i šarene komadiće stakla. Međutim, ovaj detalj otkriva da je Arača imala još jednu fazu izgradnje. Pretpostavlja se da je obnovljena nakon 1370. godine po nalogu Jelisavete Kotromanić, ugarske kraljice i supruge kralja Lajoša I.

Tada je najverovatnije dograđen i gotički toranj sa zvonikom. Arača je u posedu Ugara ostala sve do 1417. godine, nakon što je ugarski kralj Žigmund Luksemburški krenuo u krstaški pohod protiv Osmanlija. Žigmund ih je želeo proterati sa Balkanskog poluostrva, dok je srpski despot Stefan Lazarević stao sa svojom vojskom na stranu Turaka i sultana Bajazita I u bici kod Angore. Kada je despot poražen od strane mogolskog kralja Tamerlana, ugarski kralj ga je prihvatio za svog vazala.

Tvrđava na dar Osmanlijama

Priznajući mu zasluge kao izvanrednom ratniku, kralj Žigmund je 1417. godine baziliku darovao srpskom despotu. U spisima iz 1422. godine, Arača se ponovo pominje kao srednjovekovna varoš, a u crkvi je u to vreme boravio jedan od namesnika despota Stefana.

Kada je Žigmund potom prihvatio Đurađa Brankovića kao Stefanovog naslednika, Arača je 1441. godine prešla u njegov posed. Dok je decenijama služila i katoličkoj i pravoslavnoj veri, najteže udarce je pretrpela sredinom 16. veka. Prethodno se oko nje naselilo srpsko stanovništvo, a do 1551. godine nekadašnja bazilika je pretvorena u tvrđavu.

Narod je to učinio kako bi se odbranio od Turaka. Međutim, tvrđava je iste godine predata neprijatelju, i to bez borbe. Osmanlije su na čelu sa Mehmed-pašom opsele Bečej i spalile crkvu, a ona od tada više nije ni obnavljana.

Foto: Wikipedia/Vladan Đorđević

Na raskršću legendi i savremenih vitezova

U Banatu nije bilo mnogo mira ni kada su Turke početkom 18. veka pobedili Austrijanci. Austrijski grof Klaudijus Florimund Mersi postao je 1718. godine general-zapovednik banatske provincije. Naselje oko Arače svedočilo je ekonomskom i privrednom prosperitetu, ali je narod plaćao ceh u vidu ogromnog poreza i kuluka.

Takva samoživost grofa Mersija je podigla na noge i seoske kneževe. Sa njima je nakon dve godine masovno počeo bežati i narod, sve dok varošicu oko Arače nije napustio i poslednji stanovnik.

Seljani iz okolnih mesta su tada počeli razvlačiti kamenje i opeku. Oko crkve su uskoro počele da se naziru i rupe – njih su ostavili znatiželjni tragači, verujući da u okolini već vekovima leži zakopano blago.

Njega je, kako legenda kaže, još u 5. veku sakrio zloglasni vladar Huna, Atila Bič božji. Bilo da ga je iko našao ili ne, ovo je ostala jedna od najpoznatijih legendi o Arači. O drugoj se počelo pripovedati šest vekova kasnije, dok su ovim delom Banata još besneli krstaški ratovi.

U to vreme je uzvišicu nadomak Novog Miloševa posećivao i engleski kralj Ričard I Lavlje Srce, koji se po povratku iz krstaških pohoda lečio lekovitim blatom. A osim krstaša, Turaka, pljačkaša i lovaca na blago, Aračom su nakon toga harali i olujni vetrovi. Decembra 1863. godine, jaka oluja je uspela da sruši nekoliko zidova i gornji deo gotičkog tornja.

Ono što je od velelepne crkve ostalo, stavljeno je 1948. godine pod zaštitu države. Naposletku, oko zidova koje je gradila i rušila zamršena banatska istorija, ostalo je samo nepregledno polje suncokreta. Ka njima se sredinom juna svake godine zaputi i neobična grupa izletnika: iz obližnje opštine Novi Bečej, u okviru „srednjovekovnog festivala Arača“, okupi se stotinak vitezova i princeza. U njih se prerušavaju članovi društva za zaštitu starih običaja i kultura, sa željom da Arača ponovo oživi i kao jedinstvena turistička akrakcija.

Naslovna fotografija: Wikipedia/Zoran Cvetković