U ovom gradu žive junaci viceva koji se naširoko prepričavaju, ali i majstori vični unikatnom zanatu peglanja kobasica. U međuvremenu, bar jedan od ovih mitova je delimično rasvetljen: koliko god šala tvrdila suprotno, Piroćanci nisu sasvim zaslužili epitet škrtica.
Skromni možda jesu, pa se najveća bogatstva Pirota isprva ne bi sasvim ni razaznala. A jedno od njih pomalo stidljivo beleži događaje kakvi bi teško stali u kratku, šaljivu anegdotu.
Momčilov grad koji nije bio Momčilov: kako je došlo do slučajne istorijske zabune?
Za razliku od „škrtih“ Piroćanaca i njihovih ispeglanih delikatesa, priča o Pirotskoj tvrđavi se ne čuje toliko često. Zabeležila je podužu lekciju o istoriji ovog kraja, zbog čega bi joj izgled isprva mogao zavarati.
U tome, a u prvom redu i u dimenzijama, pretekla bi je većina tvrđava širom Srbije. Ipak, i njih je ova Pirotska donekle prestigla, tim pre što je u celoj zemlji jedna od najočuvanijih. Kuriozitet je i da to dobrim delom duguje marodu koji je tokom 5 dugih vekova širom Srbije ostavljao pustoš. Značila je i Osmanlijama, pre svega zbog svog strateškog položaja.
Bilo je dobrih razloga da se ovo utvrđenje nađe upravo u gradu na obali Nišave. Kada je u 12. veku postao deo srpske države, Pirot se zatekao na njenoj istočnoj granici, ali i na putanji kojom su Turci nadirali u pohod. Kako je istorija obilovala i narodnim predanjima, isprva je došlo do zabune oko toga čiji je ovo tačno grad. Srbijom je tada vladala dinastija Nemanjić, a Pirot je u njen sastav ušao u vreme stolovanja njenog rodonačelnika, Stefana Nemanje. U priču se potom upleo i izvesni vojvoda Momčilo, kome Pirot danas duguje svoje drugo ime.
Vojvodu je inače pratila kontroverzna biografija: nagađa se da je bio vojskovođa bugarskog porekla, a nakon smrti su ga proslavili stihovi epske poezije. O Momčilu se pevalo kao o prvom vojskovođi sa Balkana koji je 1345. godine poginuo u borbi protiv Turaka. Međutim, zvanična istorija ga je portetisala kao – razbojnika.
Momčilo je, naime, do svog bogatstva došao pljačkanjem velikaša. Zbog toga je navukao i njihovu srdžbu, te nije bio omiljen ni među bugarskim, ni vizantijskim, niti srpskim vladarima i vlastelinima. Ipak, narod ga je upamtio kao velikog protivnika Turaka, vezujući njegovo ime i za izgradnju Pirotske tvrđave.
Do zabune je došlo kada je mesto njegove pogibije, grčki grad Periterion, u istorijskim rukopisima protumačen kao Pirot. Tako je i Pirotska tvrđava greškom dobila naziv Momčilov grad, ali istoričari nikada nisu utvrdili da je vojvoda bio i graditelj utvrđenja. Štaviše, noviji podaci kazuju da je ono podignuto 20-ak godina nakon njegove smrti, što znači da Momčilo nije ni mogao imati veze sa njegovom izgradnjom.
Foto: Wikipedia /
Sva imena Pirota
Osim što je slučajno nazvana po graditelju koji je nije sagradio, Pirotsku tvrđavu su kroz vekove nazivali i drugim imenima: Turres, Pirgos, Thurib, Kale, Tvrđava... I sam Pirot je za vreme Vizantijskog carstva u kartama bio upisan kao Pirgos – što na grčkom znači „kula“ – a ovo je bio i prevod imena Turres, nadenutog rimskom naselju koje je ovde postojalo između 2. i 5. veka nove ere.
Pretpostavlja se da su i Rimljani ovde mogli graditi tvrđave i kule, ali se među Piroćancima najviše odomaćio naziv Kale. Tim imenom i danas nazivaju deo grada kraj reke Bistrice. Kada je grad pripao Srbiji i dinastiji Nemanjić, valjalo je misliti i o tome kako ga odbraniti od Turaka.
Grad između turske i srpske vatre
U drugoj polovini 14. veka, Pirot se već nalazio na teritoriji kneza Lazara Hrebeljanovića. Knez je tada dobro procenio da bi utvrđenje u podnožju brda Sarlah, na jednoj izdvojenoj steni, bio pun strateški pogodak u odbrani protiv neprijatelja. Kasnije se to moglo uočiti i po načinu na koji je zidana, jer je Pirotska tvrđava bila oličenje najviših odbrambenih standarda.
Tada je, ’70-ih godina 14. veka, izgrađen Gornji grad, a Lazar je utvrđenje namenio svojoj vlasteli, vojsci i gradskoj upravi. Zbog stalnih pretnji Turaka, nije bilo mira ni za stanovništvo koje se od napada takođe skrivalo među zidinama tvrđave. Uskoro se i kneževa procena pokazala tačnom. Turci su zauzeli grad već 1386. godine, ali ga je srpska vojska ubrzo ponovo uzela pod svoje. Kako ni Turci nisu lako odustajali, odbrana je, htela-ne htela, bila prinuđena na povlačenje.
Neprijateljska vojska je ovoga puta bila još brojnija. Okomivši se na Pirot, opustošila je i spalila ne samo grad, već i njegovu okolinu. Jedan turski hroničar zabeležio je da se srpska vojska borila na čelu sa jednim od sestrića kneza Lazara, Stefanom ili Lazarom Musićem. Povlačeći se pred neprijateljem, Musić je poveo i deo stanovištva, ali je za sobom ostavio i spaljenu Pirotsku tvrđavu.
Najviše se zbog toga razbesneo turski sultan Murat. Naredio je još jači udar na Srbiju, a do „raspleta“ je došlo 1387. godine u Bici kod Pločnika u kojoj Turci ostaju poraženi. Ipak, grad je i nakon toga ostao u rukama Osmanlija.
Foto: Wikipedia / Historical Archive in Pirot, Foto Duga Pirot - Momčilov grad pre restauracije
Dugo izvojevana sloboda i konačni odlazak u istoriju
U sumrak Kosovske bitke, Pirotska tvrđava je najzad pripala srpskoj vojsci. Lazarev sin, despot Stefan Lazarević, prihvata se obnove i izgradnje Srednjeg grada. Međutim, nakon despotove smrti 1427. godine, grad ponovo zauzimaju Turci, odnevši time i zasluge za današnji izgled Tvrđave.
Krajem 18. veka podignut je i treći, Donji grad. Pirot je 1804. godine obnovio Rahim paša, a grad je ostao pod Turcima narednih 7 decenija – sve do konačnog oslobođenja Srbije.
Pirotska tvrđava je od te 1867. godine služila i srpskoj vojsci. Iza zidina i bedema se uselila krajem 19. veka i ostala do svršetka Balkanskih ratova. Utvrđenje je tada dobilo još jedan bedem, ali sudbinu mu je naposletku zapečatila moderna vojna tehnologija. Tako je i Pirotska tvrđava nakon Velikog rata izgubila vojni značaj, zasluženo ga zamenivši statusom spomenika kulture.
Rame uz rame sa istorijskom riznicom Evrope
Ko god da ju je želeo prisvojiti – bili to Turci ili Srbi – Pirotska tvrđava je obema stranama služila kao prva linija odbrane. Sa četiri kule se u Gornjem gradu moglo motriti ka svim stranama sveta, tim pre što je i grad bio postavljen na visokoj steni kraj reke Bistrice. Srednji grad su, pak, sa zadnje strane štitili visoki zid i reka iza grada. Moglo je da mu se priđe samo sa jedne strane, ali se i to ispostavljalo problematičnim zbog močvarnog tla. Ojačanu zaštitu je imao i Donji grad, budući da je oko njega bio prokopan vodeni kanal.
A nakon turske i srpske vojske, svoju „bitku“ su nastavili arheolozi. Počev od 1970. i u narednih 16 godina, sklapali su mozaik istorije i razotkrili slučajne zablude – pre svega, onu o vojvodi Momčilu koji ipak nije sagradio grad. U međuvremenu, Pirotska tvrđava je od 1979. godine stala i u red spomenika kulture od velikog značaja, po čemu parira i čuvenim evropskim utvrđenjima toga vremena.
Naslovna fotografija:
VILA BOROVA I AGENCIJA MIROS
PRIVATAN SMEŠTAJ VILA JOVANA
