Na desetak kilometara od Bačke Palanke, jedno omanje mesto se još pre više od veka pročulo po najpopularnijem ječmenom napitku. Zbog toga su Čelarevo upamtile strastvene pivopije, a lokalna pivara dospela je na glas kao njegov najpoznatiji trejdmark.
A dok bačvanskim kutkom teku potoci piva, vekovi koji su protekli su ostavili i poneku enigmu. Najpre su zbog toga ostali zatečeni čelarevski bageristi, inače zaposleni u lokalnoj ciglani. Beše još davna 1972. godina kada su shvatili da metalne „kašike“ nisu zagrabile samo zemlju i sirovine, te su kopanje na njihovom terenu nastavili arheolozi. Što se više misterija otkrivalo pod čelarevskim tlom, to su i arheolozi imali više pitanja nego odgovora.
Podzemni svet, najveći na Balkanu
Na samom ulazu u Čelarevo, pođe li se ka njemu iz pravca Bačke Palanke, prosečni putnik verovatno ne bi primetio ništa neobično. Jedna gvozdena kapija odvaja dvorište kojim put vodi do ciglane, ali se ni po čemu ne bi naslutilo da ovo nije sasvim obično dvorište.
Brežuljak obrastao travom i šibljem na ovom mestu nalikuje tipičnom vojvođanskom pejzažu. Sa kapije pogled seže ka njivi i jednom omanjem jezeru, a jedino što bi moglo probuditi sumnju su neobična jajasta udubljenja u zemlji.
Naime, već pedesetak godina unazad, ova gvozdena kapija predstavlja ulaz u skriveni podzemni svet. Međutim, običan posmatrač osim „sumnjivih“ udubljenja ionako ništa ne bi primetio. Za to su se postarali arheolozi, shvativši da je ovaj podzemni svet jedinstven kako na balkanskom, tako i na svetskom tlu.
Otkriveno je i da se na ovom mestu nalazi između 2.500 i 3.000 grobnica. Otuda i jajasta udubljenja usred bačvanske njive, koja su zapravo ostaci velike nekropole, jedne od najvećih na ovim prostorima. U njoj, osim Starih Slovena i ranih hrišćana, počiva i narod za koji se do tada nije ni znalo da je stanovao na tlu Vojvodine.
Dok se za Avare znalo da su između 6. i 9. veka vladali Panonskom nizijom, arheolozi su imali dokučiti otkud u bačvanskoj ravnici grobovi – Hazara. Ova enigma je za sobom povukla i sledeću: kako su se na ovim prostorima pre više od 10 vekova zatekli Jevreji?
Kako je jedan svećnjak zbunio arheologe
Prvo što su arheolozi uočili jeste „šarolikost“ novootkrivene nekropole. Rastojanje je između grobnica bilo identično, ali nisu svi preminuli sahranjivani prema istim običajima. Tamo gde bi se uz pokojnika pronašli nakit i sečiva zadenuta za pojas bile su grobnice Avara, nomadskog plemena poreklom iz srednje Azije. Hazari su, pak, svoje preminule sahranjivali veoma skromno, bez sanduka i ikakvih predmeta.
Još jedan kuriozitet beše i to što su svi preminuli, bez obzira na narod ili pleme kome su pripadali, sahranjivani jedni pored drugih. Arheologe su ipak najviše zaintrigirali simboli na pojedinim nadgrobnim spomenicima. Menora, ili sedmokraki svećnjak, jedan je od najprepoznatljivijih simbola judaizma, ali je bilo neuobičajeno to što se našao na grobnicama Hazara.
Tako je jedna zagonetka izrodila drugu: kako su se Hazari uopšte našli u ovom delu Balkana i zbog čega su prešli u judaizam?
Hazari, Jevreji ili i jedni i drugi?
Jug Banata je za ovo nomadsko pleme bio prilično daleko od njihove domovine. Hazari su bili pripadnici mongolskog plemena i etnički su pripadali starom turskom narodu. Živeli su u oblasti Kavkaza, a do 10. veka su već bili na glasu kao nepokolebljivi osvajači, prisvojivši teritorije do obala Crnog mora i današnjeg Kijeva.
Hazari su isprva imali sopstvenu veru, ali je osipanjem hazarskog carstva najveći broj njih prešao u Islam. Između 8. i 9. veka, njihovim velikim carstvom se razbuktao i građanski rat. Po svoj prilici, jedan deo Hazara, najverovatnije pripadnika višeg staleža, primio je oko 720. i 730. godine jevrejsku veru.
Ubrzo su, međutim, proterani iz centralne Azije uputivši se u pravcu Karpata. Put ih je dalje vodio ka Podunavlju, a pretpostavlja se da su se zadržali upravo na tlu južne Bačke.
Otuda i zaključak da su se nastanili na području današnjeg Čelareva, te da su svoje preminule sahranjivali u nekropoli koju su 10 vekova kasnije zaorale čeljusti bagera. Arheolozima je, pak, ostalo da dokuče zbog čega su odlučili da ostanu upravo ovde.
Odakle u južnobačkoj ravnici artefakti iz Sirije i Kine?
Otkriće grobnica Avara i Hazara odjeknulo je mnogo dalje od Čelareva. Dospelo je naposletku i do Rusije, kada se Radovan Bunardžić, arheolog koji je vodio iskopavanja, obreo na tamošnjem svetskom naučnom skupu. Za to vreme, iz nekropole su nastavljali da iskrsavaju raznorazni predmeti: od delova nošnji i oruđa sa kojima su sahranjivani Avari, do neobičnih čaša od sirijskog stakla i ukrašene opreme kakvu su nosili konjanici u Kini. Poneki komad oružja bio je upotrebljiv i nakon što je toliko vremena proveo pod tlom, poput koplja u jednoj hriščanskoj grobnici izrađenog od najkvalitetnijeg čelika.
Otkriveno je potom i da su avarski konjanici počivali sa svojim konjima. Jedino čega je manjkalo bio je nakit, po čemu su arheolozi zaključili da su ove grobnice pljačkane i pre 10 vekova. Nedaleko od njih se nalazilo staro slovensko groblje, ali je bilo očito da je i život na čelarevskom tlu bio prilično buran.
Otuda je polje kraj ciglane nalikovalo nesvakidašnjoj istorijskoj izložbi: na njemu se našlo tragova iz doba neolita, vinčanske kulture, hazarskih i avarskih naselja, pa sve do ostataka nešto mlađe hrišćanske crkve iz 14. ili 15. veka. Ipak, najmanje se slutilo da će podzemlje u Čelarevu iznedriti hazarske grobnice sa jevrejskim simbolom. Upravo zbog toga, Hazarska nekropola postala je jedinstvena u celom svetu.
(Ne)rešene enigme čelarevske nekropole
Još jedna neuobičajena enigma za arheologe beše i to što su Avari i Hazari na ovom mestu počivali jedni do drugih. Ipak, sva je prilika da je „vojvođanskim“ Hazarima i Jevrejima upravo ovde zapečaćena sudbina.
Nakon što je Karlo Veliki početkom 9. veka došao na čelo Franačkog carstva, Franci polaze put istoka do Dunava i Tise. Otuda ni Hazari više nisu imali kud. Susrevši se sa vojskom Karla Velikog, veliki broj njih je stradao u ovom okršaju. Naselja su im bila opljačkana, a oni koji su preživeli pokrštavani su u Dunavu.
Pretpostavlja se i da je nakon toga, upravo u 9. veku, okončano i sahranjivanje u nekropoli u Čelarevu. Međutim, ono što su ahreolozi do sada rasvetleli daleko je od rešenja cele enigme. Spram 650 ispitanih, na iskopavanje čeka još više od 2.000 grobnica.
Uprkos tome, arheolozi već dve i po decenije nisu kročili u dvorište iza gvozdene kapije. Poduhvat poput ovog zahtevao bi popriličnu svotu novca, zbog čega ostaje „na čekanju“ do daljnjeg. Za to vreme, arheološko nalazište se našlo pod zaštitom države, a njegovim otkrićem je bio inspirisan i velikan ovdašnje književnosti, Milorad Pavić. O Hazarima je pisao u svom „Hazarskom rečniku“, koji je proglašen i jednim od najboljih savremenih jugoslovenskih romana.
*Naslovna fotografija: Ванилица
VILA BOROVA I AGENCIJA MIROS
PRIVATAN SMEŠTAJ VILA JOVANA
