Najmanja u najvećem vojvođanskom gradu – Nikolajevska crkva, skromna lepotica Novog Sada

Ni po čemu suviše upadljiva, jedna omanja crkva je ispratila mnogo generacija Novosađana – rođenih ili pridošlih, počev još od prve polovine 18. veka. Pođe li se u potragu za najstarijim gradskim hramom, prosečni tragalac bi morao imati oči „na vrh glave“. Mada se nikada nije pomakla iz uskog centra grada, lako bi bilo zalutati u pokušaju da je se pronađe.

U „komšiluku“ oko nje stražare zdanja koja bi joj lako preotela poglede prolaznika: Matica srpska, zgrada ekonomske škole „Svetozar Miletić“, a na drugom uglu novosadska Akademija umetnosti. Zato bi Nikolajevska crkva lako i promakla, jer su je po visini prešišala mlađa varoška zdanja.

Na njenoj strani je ostalo nepunih tristotinak godina. Od tad je na ovoj maloj, danas zavučenoj parceli zamenila svoju prethodnicu: crkvicu od drveta, za koju se nagađa da je ovde iznikla nedugo po Velikoj seobi Srba 1692. godine.

I bi, pre Svetoga Nikole, Nedeljkova crkva

Ako se i delimično zagubila među susednim zgradama, to je zbog toga što je Nikolajevska – a zvanično, Crkva prenosa moštiju Svetog Nikole – zaista najmanja pravoslavna crkva u najvećem vojvođanskom gradu. Oko nje tako malene, tokom decenija se stvarala jedna od najcentralnijih tačaka Novog Sada, a samim tim i jedna od najfrekventnijih. Ipak, Nikolajevska porta, iz koje se do crkve dospeva sa zapadne strane, jedna je od najtiših i najkraćih novosadskih uličica.

Zbog toga je i crkva ostala u mirnom gradskom kutku, gde ju je od buke sačuvalo staro jezgro Novog Sada. Tajac će, pak, s vremena na vreme prekinuti đaci obližnje škole. A crkva, i po svom izgledu jedna od najskromnijih, ostala je zavijena u tišini netipičnoj za sve užurbaniji grad.

Slično se dogodilo i sa njenom istorijom: delimično je ostala negde u zapećku, tačnije sravnjena udarima iz vazduha sredinom 19. veka.

Prvobitno su je, ipak, drugačije zvali – ne po imenu sveca, već jednog od njenih ktitora. Braća Nedeljko i Stojić Bogdanović doselili su se 1716. iz Slavonije, u varoš koja se tada još nazivala Petrovaradinski Šanac. Nedugo po dolasku, Nedeljko je pošao put hodočašća ka Sinaju i Jerusalimu. Umesto Svete zemlje se zadržao na Svetoj Gori, gde je ostao među monasima u Hilandaru.

Obojica braće bili su trgovci, a počev od 1726. godine, nedaleko od drvene crkvice podignute po Velikoj seobi, Bogdanovići su izgradili porodičnu grobnicu. Otkako je hram 1730. godine osveštan, u narodu je dobio ime Nedeljkova crkva.

Zid koji je prvi sačuvao novo ime varoši

Nepune dve decenije kasnije, Petrovaradinski Šanac postaje Novi Sad – ili Neoplanta, kako 1748. beše zapisano u carskoj povelji. Već iduće godine je novo ime sačuvano na jednoj kamenoj ploči, a ploča je našla mesto na Nedeljkovoj crkvi. Tako je, osim imena svojih ktitora, upamtila i prvi zvanični pomen Novog Sada.

Od te 1749., tabla sa imenom je i dalje na istom mestu – samo je delimično promenila položaj. Ugrađena je u zid crkve, tako da brojke može razaznati i onaj ko pored nje zastane. Malo je verovatno da će dešifrovati i ostatak natpisa, što je slučaj i sa drugom pločom sa stražnje strane crkve. Na njoj je ime drugog ktitora, Stojića Bogdanovića, koji je u crkvi sahranjen pet godina nakon krštenja Novog Sada.

Na izmaku 18. veka, Nedeljkova crkva postaje crkva pravoslavnih žitelja grada. Na molitve su dolazili Grci i Rusi, te su ravnopravno delili i bogosluženje: običaj je bio da se nedeljom naizmenično smenjuju liturgija na grčkom i crkvenoslovenskom jeziku. Ruski narod je Nedeljkovoj crkvi nadenuo i novo ime – Nikolajevska, posvetivši je Prenosu moštiju Svetog oca Nikolaja.

Maleni hram, zalog velikih dobrotvora

Iako nevelika i skromna, Nikolajevska crkva je postala dom pravoslavnim novosadskim vernicima. A onda su, u Godini revolucije, od nje jedva ostali i zidovi. Sukob širom Evrope se 1848. i 1849. godine prelio na sever današnje Srbije, a najmanja crkva stradala je u bombardovanju Novog Sada.

Tom prilikom su izgorele sve crkvene knjige, odnevši sa sobom i dobar deo istorije grada. Umesto ikona je narednih godina u crkvi boravila vojna municija. Kada je objavljen poziv za obnovu hrama, na njega se odmah odazvalo dvoje novosadskih dobrotvora – Jovan i Marija Trandafil. Pridružili su im se potom Ananije Dera i Jovan Polit, poreklom Grci, a izgradnja je ponovo krenula 1860. godine.

Presvučena u barokni stil, nova Nikolajevska crkva ostala je skromnih dimenzija. Novosadskim i grčkim dobrotvorima pridružili su se i ruski, koji su nakon bombardovanja grada uputili pomoć namenjenu obnovi srušenih hramova. Uz hramove kakvi se mogu videti u Petrogradu i Kijevu, najmanja novosadska crkva podsećala je i na ruski carski stil.

Od retkih detalja koji su na njoj mamili poglede bili su zvonik i pozlaćena kupola. Iste godine kad je crkva završena, u Novom Sadu je preminuo i zadužbinar Jovan Trandafil. Sahranjen je u hramu koji je ostavio gradu u amanet, kraj prvih njegovih graditelja, braće Bogdanović.

Večna kuća darežljivih zadužbinara

Iako je po izgledu bila daleko od raskošne, Nikolajevska crkva je u amanet dobila i vredan poklon. Namenila joj ga je u svom testamentu Jovanova udovica Marija, te je po njenoj želji crkvi pripao sveštenički stan i 80 jutara zemlje. Pritom su sveštenik, crkvenjak i jedan pojac svoje honorare dobijali iz posebnog fonda.

U samoj crkvi se danas nalaze i nadgrobne ploče dvoje zadužbinara. Upotpunile su skromne zidove u unutrašnjosti, gotovo potpuno lišene ukrasa. Ista takva jednostavnost svojstvena je i njenom najlepšem kutku, ikonostasu koji je po obnovi oslikao Pavle Simić, novosadski slikar i đak slikarske akademije u Beču.

Ako i postoji detalj koji će nekome zapasti za oko, to je prestona ikona svetog Nikole. Hram je u međuvremenu ponovo stradao od bombardera - ovoga puta nemačkih, kada su vazdušni napadi 6. aprila 1941. godine najavili Drugi svetski rat. Ipak, glasnije od pretprljene štete bilo je jedno istorijsko krštenje. Godine 1913., u crkvu su kročila dvojica malih Švajcaraca.

Šta je u malu novosadsku crkvu dovelo velikog Alberta Ajnštajna?

Da ih se krsti po pravoslavnim obredima, i to baš u Novom Sadu, bila je želja njihovog dede, Miloša Marića. Njegova kćer, Novosađanka Mileva, bila je prva supruga Alberta Ajnštajna. Naslednici proslavljenog fizičara, Eduard i Hans Albert, kršteni su te godine na praznik Male Gospojine, 20. septembra.

Krštenje je ostalo upisano i u Istorijskom arhivu grada. Navodi se još i da je kum bio Lazar Marković, blizak prijatelj porodice Marić. I mada je vredan fragment davnije istorije izgubljen u Godini revolucije, arhiv je uspeo da sačuva dokaz o važnoj ulozi koju je Nikolajevska crkva imala za istoriju Novog Sada. Upisana je među spomenike kulture od velikog značaja, te je i tako skromna i po veličini najmanja, sačuvala više nego što bi istoričari mogli i da naslute.

Foto: Pucarevic